تاریخچه
مشهد شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر با 2،957،751 میلیون نفر جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران است. وجود حرم امام رضا، هشتمین امام مذهب شیعه، در این شهر، سالانه بیش از ۱۳ میلیون زائر را به مشهد میکشاند. حوضه رودخانه کشفرود که شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از مناطق مورد توجه برای سکونت در خراسان به حساب میآمد. این منطقه ابتدا مسکن اقوام غیرآریائی بود. در نزدیکی شهر فعلی مشهد شهری بنام توس وجود داشتهاست. در اسطورههای ایرانی بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار ایرانی نسبت میدهند. توس در زمان خلافت عثمان بهطور کامل توسط اعراب فتح شد. در دوره اسلامی این منطقه بخشی از ولایت توس به مرکزیت شهر تابران بود که آبادیهای سناباد و نوقان که بخشی از مشهد کنونی هستند را نیز در بر میگرفت.
در دوران حکومت هارون عباسی، حمید بن قحطبه طائی والی خراسان بود که کاخی در باغی واقع در 1.5کیلومتری سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، هارون که برای سرکوب شورشی عازم سمرقند بود، در نوقان بیمار شد و بنا به وصیتش او را در آن باغ دفن کردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجری قمری، امام رضا که پس از یک سال اقامت در مرو عازم بغداد بود، در منزل امیر سناباد مسموم شد و مامون پیکر او را نزدیک قبر هارون به خاک سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معنی «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت. پس از حمله مغولان مردم شهر ویرانشده توس به مشهد مهاجرت کردند و شهر توسعه پیدا کرد. مشهد در زمان حکومت نادرشاه افشار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد.
جغرافیا و آب و هوا
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۲۰۴ کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضه آبریز کشف رود، بین رشته کوههای بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا ۹۸۵ متر و فاصله آن از تهران ۹۶۶ کیلومتر است.
مشهد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص که درمنطقه مرزی بین شمال و جنوب خراسان قراردارد و همچنین تداخل جبه های مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژه اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد- نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد – قوچان، نیم خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته کوه های بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد میباشد و در مجموع شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان های گرم و خشک و زمستان های سرد و مرطوب برخوردار است. بیشترین درجه حرارت در تابستان ها 35 درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان 15 درجه زیر صفر و میزان بارندگی متغیر و میانگین بارندگی سالانه در مشهد حدود 253 میلیمتر میباشد. رودخانه مهم آن کشف رود است که از شاخه های مهم آن رادکان، طرقبه، جاغرق، دهبار، زشک، گلستان و دولت آباد است. منابع تأمین آب زیرزمینی دشت مشهد شامل چشمه، قنات، چاهعمیق و نیمه عمیق است.
جمعیت
شهر مشهد، در سده اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بودهاست. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱.۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و در سرشماری در سال ۱۳۸۵، همین جایگاه را داشتهاست. براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر 2.410.800 نفر بودهاست و در آخرین سرشماری انجام شده در سال 1390 جمعیت این شهر به 2.766.258 رسیده است.
گردشگری
شهر بزرگ و زیبای مشهور به دلیل وجود حرم امام رضا (ع) سالانه گردشگران بیشماری را به سمت خود می کشاند. این شهر زیارتی، تقریبا در همه روزهای سال میزبان گردشگران داخلی و خارجی است. اما علاوه بر زیارت، برای سیاحت نیز مکان های متعددی در داخل شهر و اطراف خود دارد که پیشینه بیشتر آثار تاریخی در این شهر به پس از از قرن ۸ هجری میرسد.
آثار تاریخی شهر مشهد از جمله آرامگاه فردوسی، موزه آرامگاه نادری، بقعه پیرپالاندوز، مصلی طرق، بازه هور، میل اخنگان، مسجد هفتاد و دو تن، امام زاده سید محمد (گنبد خشتی) و گنبد هارونیه و روستای تاریخی پاژ می باشند. از مجتمع های تجاری و تفریحی نیز می توان به الماس شرق، پروما، ویلاژتوریست، بازار رضا، پدیده شاندیز و زیست خاور اشاره کرد. مکان های دیدنی فراوانی نیز در حوزه مشهد وجود دارد که می توان از پارک ملت، کوهسنگی، پارک جنگلی وکیلآباد، پارک خورشید، ییلاقات طرقبه، زشک، نغندر، شاندیز، جاغرق، روستای گنک، آبشار اخلمد، غار مغان و هفت حوض نام برد.
فرهنگی
در شهر مشهد به میمنت وجود مرقد مبارک ثامن الحجج (ع) از گذشتههای دور امکانات مختلف فرهنگی در اطراف حرم مطهر وجود داشته و مرکز فعالیتهای مذهبی و علمی بوده است، به گونهای که در حال حاضر، مشهد به دلیل وجود امکانات مختلف فرهنگی از قبیل حوزههای علمیه، مراکز دانشگاهی، پژوهشی و تحقیقاتی متعدد و مراکز مختلف تحصیلات پیشدانشگاهی، انجمنهای مذهبی، علمی، ادبی، هنری، جلسات سخنرانی و وجود نشریات و روزنامه های مختلف، یکی از مراکز مهم فعالیت های فرهنگی کشور به شمار می آید. این شهر به دلیل اهمیت فرهنگی از قطب های مهم مذهبی و علمی محسوب میشود و همواره سمینارها و همایشهای مختلف در این شهر برگزار میگردد.
علاوه بر فعالیت های اساسی و مهم مذهبی و علمی، وجود نمایشگاه های فصلی و دائمی کتاب های منتشره در این شهر از جمله عوامل مهم در اعتلای فرهنگی مجاوران و زائران است. در شهر مشهد علاوه بر مدارس علمیه، دانشگاه های دولتی و مراکز دانشگاهی دیگر از جمله مراکز دانشگاهی غیر انتفاعی دانشگاه آزاد، پیام نور، مراکز آموزش مدیریت دولتی، مراکز آموزشی عالی فرهنگیان، مراکز تربیت معلم و دیگر مراکز آموزشی عالی وابسته به وزارتخانهها و نهادهای مختلف وجود دارد که در آنها تعداد زیادی از دانشجویان بومی و غیر بومی به تحصیل اشتغال دارند. از دیگر امکانات فرهنگی در شهر مشهد، مرکز صدا و سیما، مجموعه های ورزشی و موزهها می باشد که شامل 11 موزه آستان قدس رضوی، موزه نادری، موزه فردوسی و موزه تاریخ طبیعی خراسان و همچنین مراکز پژوهشی، و کتابخانه ها و کتابفروشیهای متعدد است. نشریات مهم مشهد عبارتاند از روزنامه خراسان و روزنامه قدس که در سطح کشوری منتشر میشوند، و هفتهنامه شهرآرا که مخصوص شهر مشهد است. سینماهای فعال شهر به هویزه، آفریقا، سیمرغ، قدس، بهمن، رسالت و پیروزی میباشند.
اقتصاد
وضعیت کشاورزی
مشهد به جهت دارا بودن دشت حاصلخیز و نیز از جهت دامپروری و صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است. در زمینه کشاورزی، دشت مشهد دارای اراضی مزروعی گسترده است و زراعت اصلی آنها گندم، جو، چغندر قند، پنبه، علوفه، جالیز صیفی جات، نخود آبی و دیم است و باغات میوه نیز از وسعت قابل ملاحظهای برخوردار است و محصولات عمده مشهد سیب، گلابی، هلو، گوجه فرنگی، گیلاس، آلبالو و… است. مراتع مشهد اکثراً ییلاقی است و مستعد داشتن گونههای علوفهای، دارویی و صنعتی میباشد. مساحت مراتع مشهد، حدود 1866000هکتار است و مراتع مصنوعی به مساحت 2000 هکتار و مساحت جنگل ها حدود 22500 هکتار است که 15000 هکتار آن شامل جنگل های پسته و 7500 هکتار شامل جنگل های ارس است. درختان موجود در جنگل ها، زبان گنجشک، اقاقیا، افرا، بید، کاج، سرو خمرهای و سرو نقرهای است. مشهد از نظر پرورش دام و طیور نیز اهمیت دارد.
وضعیت صنعتی
مشهد به دلیل وجود منابع معدنی مختلف و تمرکز مراکز تولیدی و صنایع خوراکی، نساجی، برق، الکترونیک، شیمیایی، دارویی، سلولزی و صنایع دیگر فلزی و غیر فلزی، بویژه صنایع دستی دارای اهمیت است و صنایع دستی مهم آن از جمله فرش بافی (قالیچه و گلیم)، شعربافی، نمدمالی، پوستین دوزی، سنگ تراشی، قلمزنی روی سنگ، سفالگری، سبد و حصیرباف، فرآوردههای چوبی، فلزی و نقاشی روی چرم، مورد توجه زائران و مسافران است. در شهر مشهد به عنوان صنعتیترین قسمت استان خراسان رضوی، بیشترین فعالیت های اقتصادی در بخش کشاورزی، صنایع غذایی، صنایع ساختمانی، نساجی و پوشاک است. صنایع غذایی فعالیت اساسی را در بخش صنعت مشهد تشکیل میدهد و مشهد در صنعت قند کشور مقام برجستهای دارد و یکی از صادرات عمده مشهد به خارج از منطقه قند تولیدی در این شهر است.
در بخش صنایع غذایی که عمده فعالیت های صنعتی مشهد را تشکیل میدهد، در بیش از پانصد واحد تولیدی و کارخانه، انواع رشتههای صنایع غذایی شامل قند، شیر پاستوریزه و مواد لبنی، آرد، کمپوت، نوشابههای غیر الکلی، آبمیوه و دیگر مواد غذایی فعال است. در بخش صنایع نساجی، ریسندگی، پشم بافی، نخ تابی، بافندگی و نساجی تریکو تولیدات مختلف و متنوعی به بازار فروش عرضه میشود و در بخش صنایع فلزی تولیدات مختلف اعم از در و پنجره، کابل، سیم های برق، الکتروموتور و تراش فلزات انجام میشود و مهمترین تولیدات در بخش صنایع کانی غیر فلزی، آجرماشینی، آجرفشاری، پانل و فرآورده های عایق سنگی می باشد. در بخش صنایع دستی که مهمترین کالاهای مسافران و مورد نیاز زائران میباشد، تولیدات مختلف در رشتههای دستباف، فیروزه، سنگ و محصولات تولیدی کارگاههای پوستین دوزی، قلمکاری، قلابدوزی و قالیبافی برای فروش به بازارهای مشهد عرضه میشود.
شهرستان مشهد دارای 3 شهرک صنعتی است:
1. شهرک صنعتی بینالود دارای 35 شرکت می باشد.
2. شهرک صنعتی توس دارای 724 شرکت می باشد.
3. شهرک صنعتی کاویان دارای 134 شرکت می باشد.
وضعیت تجاری
شهر مشهد از گذشته به عنوان یک شهر زیارتی و سیاحتی مطرح بوده و در حال حاضر علاوه بر اهمیت زیارتی و سیاحتی از جهت فرهنگی، علمی و سیاسی و اقتصادی اهمیت یافته است، به طوری که به دلایل مختلف، از جمله حضور بیش از 12 میلیون مسافر و زائر در هر سال و قرارداشتن در مسیر بزرگراه آسیایی، از امکانات اقتصادی و تجاری ویژهای برخوردار شده است، چنان که هم اکنون مرکز اداری یکی از مهمترین گمرگات ایران در مشهد قرار دارد. زائران و مسافران عامل اصلی رونق و اهمیت بازرگانی در مشهد بودهاند و عامل دیگر قرار داشتن مشهد در مسیر بزرگراه آسیایی است که بازارهای متعدد در این شهر ایجاد شده است.
تعداد زیادی کارگاه های خاص تولیدات کالاهای مورد نیاز زائران در مشهد وجود دارد که سوغاتی های مشهد از جمله: زعفران، زیره، خشکبار، نبات، مهر و تسبیح و دیگر محصولات را بستهبندی نموده، در معرض فروش قرار میدهند. مهمترین واردات مشهد، انواع الکتروپمپ، موتور برق، و شارژ و فرش های ماشینی و ماشین های فتوکپی، تحریر، حساب، وسایل روشنایی برق و گاز، لوازم نیروگاهی، انواع لامپ، لوازم اندازهگیری و تجزیه الکترونیک، انواع دوربین های عکاسی و فیلمبرداری، لوازم پزشکی، شیرآلات، لوازم پمپ، جرثقیل، کامیون یدککش، ترانسفورماتور، محصولات شیمیایی، قطعات فلزی، چراغهای ایمنی، سنگهای صیقل و سمباده، رنگهای صنعتی، ماشین آلات جوجهکشی، ماشینهای خودکار رایانه، لوازم صوتی و تصویری وقطعات آن، مواد لبنی وخوراکی های مختلف است که بیشتر از کشورهای اروپایی، ژاپن، پاکستان و دوبی وارد میشود.
مهمترین صادرات مشهد، پتو، روده، کرک، پسته، آلو، سیب قیسی، برگه زردآلو، زیره سبز، خربزه، گیلاس، انگور، کیک رضوی، فرش، زعفران، ظروف آلومینیوم، لوازم شخصی، رب گوجهفرنگی، فرش، میوهجات خشک و تازه است که به کشورهای اروپایی، ژاپن، کانادا، امارات متحده، کویت و دیگر کشورها صادر میشود. در مجموع مشهد از نظر تولید میوه یکی از شهرهای مهم ایران به شمار میآید و به دلیل وجود منابع معدنی مختلف و تمرکز مراکز تولیدی و صنایع خوراکی، نساجی، برق و الکترونیک، شیمیایی و دارویی، سلولزی و صنایع دیگر فلزی و غیر فلزی و صنایع دستی دارای اهمیت است و رایجترین صنایع در مشهد صنعت فرش بافی (قالیچه، گلیم)، شعربافی، نمدمالی، پوستین دوزی، سنگ تراشی، قلمزنی روی سنگ، سفالگری، سبد و حصیربافی، فرآوردههای چوبی و فلزی، نقاشی روی چرم و بدلیجات است.
علاوه بر اهمیت صنایع در مشهد، صنعت جهانگردی نیز در این شهر از اعتبار و اهمیتی ویژه برخوردار است و به دلیل وجود جایگاه زیارتی و امکانات سیاحتی و گردشگری، مشهد به عنوان یکی از مهمترین قطبهای گردشگری در جهان اسلام و ایران اسلامی, مطرح است، به طوری که سالانه بین 12 تا 14 میلیون زائر و مسافر در ایام مختلف سال بویژه نوروز و تابستان و ایام مذهبی و اعیاد به مشهد سفر میکنند تا ضمن برخورداری از فیوضات معنوی سفر و زیارت بارگاه ثامن الحجج(ع) از جاذبههای توریستی این شهر دیدن نمایند. در شهر مشهد علاوه بر تعداد زیادی هتل، مهمانپذیر، هتل آپارتمان، مسافرخانه، کمپهای زائر، هتل های اداری و سازمانی، تکیهها و حسینیهها، در ایام ویژه ستادهای اسکان از طرف ادارات و سازمانها تشکیل میشود که با هماهنگی و همکاری شهرداری مشهد، ادارات ونهادهای مختلف، مکان های مختلفی برای پذیرایی و بیتوته مسافران فراهم میگردد.
بیشتر مردم مشهد ایرانی و تعدادی نیز ترک و کرد و عرب هستند، اما زبان رسمی مردم این شهر فارسی و لهجه مشهدی است و 99% ساکنان مسلمان و غالباً پیرو مذهب شیعه جعفری میباشند و بقیه ساکنان پیروان ادیان و مذاهب دیگر هستند. براساس آمارگیری، بیشترین درصد شاغلان در مشهد را بخش خدمات و صنعت تشکیل می دهد و درصد کمتری در بخش کشاورزی شاغل می باشند. درصد شاغلان در بخش خدمات همواره در حال افزایش است که علاوه بر مسایل عام مربوط به شهرهای ایران، مشهد به دلیل موقعیت زیارتی و تجارتی و سیاحتی، زمینه جلب و جذب این مشاغل را داشته است.
پتانسیل های اقتصادی مشهد
مشهد پتانسیل بالایی برای تعامل با سایر شهرها و کشورهای اسلامی و غیراسلامی دارد، از جمله صنعت گردشگری و توریسم که ظرفیت های سرمایه گذاری در امور اقتصادی، توان اقتصادی، توان مهندسی و معماری اسلامی و ایرانی می باشد. همچنین این شهر دارای ظرفیت های فراوانی در بخش خدمات فنی، مهندسی و ساختمان سازی، تولیدات کشاورزی، صنایع غذایی، فرش دستباف و … دارد. ضمناً با توجه به این که مشهد دارای 3 شهرک صنعتی که مجموعاً دارای 893 شرکت است، بهره می برد، مسئولین استان و بخش خصوصی می توانند با توسعه و گسترش این شهرک ها در رشد اقتصادی شهر هر چه بیشتر تلاش کنند.